Marcus van Dantzig wordt geboren in 1866, als zoon uit het huwelijk van koopman Joel van Dantzig en Naatje de Vries. Marcus heeft drie zussen en twee broers: Mariana (die soms Marianne wordt genoemd), Izak, Eduard, Elisabeth en Geertruida.
Elisabeth overlijdt in 1865, als ze veertien maanden is, Marcus heeft haar nooit gekend. Geertruida sterft als baby, Marcus zelf is dan vier jaar oud. Marianne overlijdt in augustus 1942 in haar woonplaats Gouda, twee maanden later wordt Izak in Auschwitz omgebracht. Eduard overlijdt kort na de bevrijding, in juni 1945. De ouders van Marcus overlijden respectievelijk in 1903 en 1911.
Marcus wordt geboren in Gouda in een huis aan de Groeneweg met aanduiding L, huisnummer 8. Later woont het gezin aan de Lange Tiendeweg, op nummer 22.
In de zomer van 1881 wordt Marcus, die dan vijftien jaar is, ingeschreven in Berkenwoude, een dorpje ten zuiden van Gouda. Over zijn verblijf daar is verder niets bekend.
In oktober 1884 verhuist Marcus naar zijn oom Benedictus van Dantzig in Rotterdam. In de burgerlijke stand wordt als zijn beroep 'kleermaker' opgenomen. Na dertien maanden, het is dan november 1885, keert hij terug naar zijn ouderlijk huis in Gouda. De daaropvolgende maand gaat hij weer bij zijn oom in Rotterdam wonen, waar hij tot maart 1887 zal blijven. Daarna trekt hij in bij zijn oom Mozes van Aalst en diens gezin, in Amsterdam. In november 1888 keert hij opnieuw terug naar Gouda.
In augustus 1901, Marcus is dan vijfendertig, wordt Rotterdam opnieuw zijn woonplaats. In het bevolkingsregister wordt in eerste instantie als zijn beroep 'kleermaker' genoemd, later wordt dit veranderd in 'winkelier'. Weer woont hij in bij familie, ditmaal bij zijn zwager Aaron Trijbits en diens gezin. Tot zijn huwelijk met Helena van Trijbits, tien maanden later, verblijft Marcus bij het gezin Trijbits.
Helena Trijbits wordt geboren in 1872, als dochter uit het huwelijk van koopman Isaac Abraham Trijbits en Alida van Leeuwen. De ouders van Helena sterven respectievelijk in 1884 en 1921.
Naast Helena telt dit gezin nog negen kinderen. Tussen de geboorte van het eerste en het laatste kind zit negentien jaar. Voor de geboorte van Helena wordt er in het gezin een levenloos kindje geboren. Dochter Maria sterft als kleuter. Als Helena vijf is, overlijdt haar zus Anna. Op het moment dat de oorlog uitbreekt zijn alle broers en zussen van Helena al overleden.
Helena groeit haar eerste maanden op in de Naaijerstraat. Voor haar eerste verjaardag verhuist het gezin naar de Lange Tiendeweg, met aanduiding D 64. Helena is elf als haar vader overlijdt, het gezin verhuist dan naar de Korte Tiendeweg, later keren Helena en haar moeder terug naar het huis op de Lange Tiendeweg.
Marcus en Helena wonen in hun jeugd beiden in de Lange Tiendeweg, het is goed denkbaar is dat ze elkaar zowel ‘van straat’, van school als van de geloofsgemeenschap kennen.
Op 17 juni 1902 treden Marcus en Helena in Gouda met elkaar in het huwelijk. Marcus is zesendertig en Helena is zeven jaar jonger. Twee broers van Marcus en twee broers van Helena tekenen de huwelijksakte. Het echtpaar betrekt in Rotterdam een woning aan de Kipstraat, op nummer 63-26. Ook de moeder van Helena, Alida, verhuist vanuit Gouda naar dit adres. Marcus’ beroep wordt ook nu beschreven als winkelier.
Op 27 maart 1903 bevalt Helena van een zoon die de namen Julius Isidoor krijgt. In januari 1904 verhuist het jonge gezin, zonder (schoon)moeder Alida, naar een huis waar Helena als kind heeft gewoond: Lange Tiendeweg 64a in Gouda. Hier woont het gezin vijf maanden. In juni 1904 verhuizen Marcus, Helena en hun zoon naar Den Haag.
In Den Haag krijgt het echtpaar op 24 januari 1907 een dochter die zij Alida Anna noemen. Marcus wordt in de geboorteakte genoemd als koopman in goud. Hun enige bekende adres in deze stad is Zwarteweg 73a (vermeld in het Adresboek 1906). Op 2 mei 1910 verhuist het gezin Van Dantzig naar Apeldoorn, en gaat wonen aan de Dorpstraat met de aanduiding AA 516/4, later Dorpstraat 102 (nu: Hoofdstraat 102). Een maand eerder is Marcus al vanuit Den Haag op zoek naar een bediende voor zijn kruideniers-, comestibles- en rookwarenwinkel. Hij adverteert geregeld in de plaatselijke krant, onder andere met Melrose thee (gratis proefdoosjes beschikbaar), witte- en zwarte peper en prima geraspte nootmuskaat. Ook verkoopt hij (tijdelijk) zalm, sardines, corned beef en gevogelte in blik, maar ook advocaat, brandewijn, bisschopswijn en boerenjongens. Hij is te bereiken onder telefoonnummer 159.
Uit de krantenadvertenties die Marcus laat plaatsen, blijkt dat het woon- en winkelpand van de Van Dantzigs is te vinden tegenover de Mariastraat. Asser de Jong (1878-1942) woont in bij het gezin. Hij is aangetrouwde familie; de zus van Helena is getrouwd met Simon de Jong, Assers broer.
In juli 1911 wordt Marcus genoemd in een artikel in de lokale krant, met de kop: ‘Ontactisch optreden’. Dat automobilisten over het algemeen bij het wandelend publiek niet al te best staan aangeschreven, is genoegzaam bekend! De opwaaiende stofwolken brengen den gemoedelijksten mensch dikwijls uit zijn humeur. Maar sommige bestuurders en berijders der „vuurwagens" toonen zich door hun optreden ook zoo heer en meester over onze wegen, dat er ook wel andere redenen zijn, waarom men hen als een afzonderlijke categorie van personen gaat beschouwen. Zoo passeerde Zaterdagavond te ruim 11 uur een auto de Dorpsstraat, waarin twee heeren-berijders. Juist het Marktplein voorbij, ontstond er een defect aan het licht, waardoor dit plotseling uitging. Tijdens de reparatie schaarden natuurlijk velen zich om den wagen heen. Een hunner, die wat te dicht bij het voertuig kwam, althans naar den zin van een der berijders, werd door dezen geheel onverwachts zoo ruw achteruit gestooten, dat bij stellig door de ruiten van den winkel van dien heer Van Dantzig was gekomen, als anderen hem niet in zijn vaart hadden gestuit. Dat de aanwezigen hun misnoegen te kennen gaven, ligt voor die hand en dat de heeren-automobilisten met hunne machine het er heelhuids hebben afgebracht, hebben zij zeer zeker te danken aan het gehalte van het aanwezige publiek en het op het juiste oogenblik verschijnen van een surveillerenden politieagent. We hadden anders voor die gevolgen niet ingestaan.
Waar in dit geval een gesneuvelde winkelruit voorkomen kan worden, is dat rond de jaarwisseling van dat jaar niet het geval: “Een jongmensch had een donderbus afgeslagen met het gevolg, dat de bus met groote kracht terugsloeg en de ruit verbrijzelde. Het corpus delicti lag rustig te midden der apenootjes, terwijl de dader kans genoeg zag om in de saamgepakte menigte een goed heenkomen te vinden.“
In 1912 behaalt Marcus een gedeelde tweede prijs in een wedstrijd voor de mooist versierde etalages. Hij doet mee in ‘groep 2’, dat is de categorie van gelijksoortige zaken.
In november 1913 is het opnieuw raak: "Om kwart voor vijf ongeveer sloeg een voor een wagen gespannen paard van den heer Hugenholtz, in de Mariastraat op hol. Het dier rende de Mariastraat uit, linea recta in de spiegelruit van het vlak tegenover de Mariastraat gelegen winkelhuis van den heer Marcus van Dantzig. Het paard bleef ongedeerd, maar de ruit kon er niet tegen en ging aan gruizelementen. De heer Van Dantzig zit daar op een heel ongelukkig punt, wat dit betreft, hoe gunstig deze plaats ook uit zaken oogpunt zijn mag. Het was niet de eerste maal, dat de ruit het ontgelden moet. Een schadepostje, want: groote ruiten, kosten duiten!“
In juni 1914 is Marcus betrokken bij de oprichting van de plaatselijke winkeliersvereniging voor ‘kruideniers- en comestibleshandelaren'. Hij maakt onderdeel uit van het tijdelijke bestuur.
In september 1916 wordt duidelijk dat het gezin Van Dantzig op een onbekend gebleven datum naar de Stationsstraat 68 (nu: 132) is verhuisd, het telefoonnummer wordt gewijzigd in 243. Ook Asser verhuist mee. In de lokale krant wordt hun voormalige woning te koop aangeboden: “Diens gunstig gelegen woon- en winkelhuis aan de Dorpsstraat no. 102, nabij het Marktplein, met recht van uitgang naar het Marktplein, bevattende beneden ruimen winkel en huiskamer, op de 1e etage, voorkamer, 2 kamers en suite met keuken en op de 2e etage, 2 kamers aan de straat en 2 slaapkamers met zolder, met ruim pakhuis, geheel groot 1 80 Aren, te veilen in een perceel. Het perceel is voorzien van gas- en waterleiding, en alle andere gemakken.”
In zijn nieuwe winkel, die hij soms ‘een handel in koloniale waren en comestibles' noemt, verkoopt Marcus rituele kaas, gomballen, hagelslag en limonades. Het huis van Marcus en zijn vrouw Helena is ook één van de adressen waar mensen lange tijd loten kunnen kopen voor ‘de Joodsche Invalide’. Deze Amsterdamse zorginstelling zamelt, onder andere door loterijen, geld in voor een nieuwbouwproject in de hoofdstad. Bij de trekking worden zes huizen, zes auto’s en vele andere prijzen verloot.
In de zomer van 1919 verhuist de zoon van Marcus en Helena, Julius Isidoor, naar Leeuwarden, waar hij aan de slag gaat als winkelbediende. Hij woont in bij een weduwe. Na elf maanden keert hij terug naar het huis van zijn ouders. Ook in Apeldoorn wordt hij geregistreerd als winkelbediende, dit wordt later gewijzigd in ‘correspondent metaalhandel'. Later wordt hij vermeld als 'reiziger' (vertegenwoordiger).
In juni 1921 overlijdt de moeder van Helena, die tot op dat moment bij haar dochter en schoonzoon inwoonde. Marcus wordt in 1922 herkozen als lid van de kerkenraad. Het is onbekend gebleven wanneer zijn eerste ambtsperiode is ingegaan. Hij is in zijn ambtsperiode (mede)verantwoordelijk voor het nazien van de financiële administratie. In december 1937 trekt hij zich terug uit de kerkenraad.
Bronnen: Streekarchief Midden-Holland, Stadsarchief Rotterdam en Stadsarchief Amsterdam. Afdeling ‘Naam & Gezicht’ van het herinneringscentrum Kamp Westerbork, CODA Archief Apeldoorn, Digitaal Joods Monument, Erica adresboek van Apeldoorn, het Gelders Archief, ITS Archiv Bad Arolsen (International Tracing Service), het boek ‘In Memoriam’ door Guus Luijters, Yad Vashem, het Nationaal Archief en Delpher (gedigitaliseerde Nederlandse historische kranten).
20 mei 2023