Abraham Emanuel Arbeid
22-03-1920 - 00-01-1943
Onderduiker begraven in kolenhok van pastorie
Begin Juli 1959 werd tijdens het afbreken van de Nederlands Hervormde pastorie het stoffelijk overschot gevonden van een jongeman. In veel kranten werd aan deze bijzondere vondst uitgebreid aandacht geschonken. Zo werd wereldkundig gemaakt dat in 1943 een joodse onderduiker was overleden ( vermoedelijk aan een ziekte) Hij was in 1942 met meerdere joodse onderduikers ondergebracht in de pastorie, en genoten heimelijke bescherming van de toenmalige predikant ds C.C. Pijpers, die veel werk deed in het verzet. Omdat een normale begrafenis niet mogelijk was vanwege het gevaar voor de predikant en zijn familie werd besloten het lichaam nabij de pastorie te begraven. De predikant vertrok nog in 1943 naar Voorburg en na de oorlog kreeg hij een standplaats op de Nederlandse Antillen. In 1950 kwam de zaak weer in de belangstelling te staan toen een familielid van de gestorven jongeman zekerheid wilde hebben over zijn dood en de plaats waar hij begraven was, maar niemand wist iets. In dat jaar werd bij de gemeente Zweeloo namelijk per gerechtelijke beschikking aangifte gedaan van de dood van Abraham Emanuel Arbeid uit Amsterdam. Waarom men met deze aangifte zolang heeft gewacht is niet duidelijk geworden. Burgemeester Greebe had schriftelijk contact met ds Pijpers op de Antillen. Die bevestigde de dood van de onderduiker maar schreef dat hij niet de plaats wist waar hij begraven lag. Wel wist hij te melden dat de jongeman was gestorven aan niervergiftiging. Dit werd ook aan de familie medegedeeld. Een kleine kring van Zweeler inwoners wist echter meer …………….. ! Toen de afbraak van het schuurgedeelte begon werd door ds Werner, vriend van burgemeester Greebe aan aannemer Albert Huizing verteld dat ze wel eens op een stoffelijk overschot konden stuiten. Ook Rieks Renting kwam langs en deed dezelfde mededeling. Men ging op onderzoek uit en op de plaats waar de kolen hadden gelegen, was te zien dat de klinkervloer opengebroken was geweest . Onder toezicht van de wachtmeester Klein van de Rijkspolitie werd daar gegraven en op een meter diepte werd een stoffelijk overschot aangetroffen met persoonlijke spullen. In de namiddag van 1 juli 1959 arriveerde de politiedeskundige, patholoog anatoom Dr Jan Zeldenrust, die ter plaatse onderzoek verrichte aan het stoffelijk overschot en de daarbij gevonden spullen. Na onderzoek en het nemen van monsters van de restanten van het lichaam werd het aan wachtmeester Klein teruggegeven voor verdere afhandeling.
In kleine kring het tragische gebeuren in de oorlog dus bekend. Maar nooit heeft iemand van de betrokkenen er een woord over losgelaten. Wel waren er geruchten onder andere over vergiftiging, Was er sprake van acute niervergiftiging ? Dokter Boerema verklaarde in 1959 desgevraagd aan de Emmer Courant dat hij in 1943 niet bij de zieke onderduiker was geweest. Iemand anders vertelde dat hij bij de opgraving had gezien dat er een gat in het schouderblad van het stoffelijk overschot zat? Er werd ook verteld dat hij wilde vluchten en daardoor levensgevaarlijk zou worden voor medeonderduikers en het gezin van de dominee. Doordat er verder geen reacties meer kwamen werd het stil rond deze toch wel geheimzinnige en merkwaardige zaak. Er volgden jaren van stilte. De doodsoorzaak zou uitsluitsel kunnen geven over wat er gebeurd was. We gingen in het kader van onze verhalen over de oorlogsdoden op zoek naar gegevens. Iedereen die iets meer van het geval zou kunnen weten was echter inmiddels overleden. Eerst bekeken we de overlijdensakte: Meer dan 6 jaar na zijn dood werd op 7 Februari 1950 bij de burgerlijke stand van de gemeente Zweeloo inschrijving gelast van de dood van Abraham Emanuel Arbeid ingevolge een beschikking van de arrondissements rechtbank in Assen van 28 Dec 1949. In het overlijdensregister werd vermeld dat voornoemde Abraham in de maand Januari 1943 in Zweeloo was overleden. Hij kwam uit Amsterdam . Hij was geboren op 22 Maart 1920 als zoon van Asser Arbeid (*07-03-1883) en Jetje Abas (*14-11-1886). De vader en moeder van Abraham, Asser Arbeid en Jetje Abas werden op 10 September 1942 vanuit Westerbork op transport gesteld naar Auschwitz en zijn daar op 14 September 1942 vermoord.
Bovengenoemde beschikking van 28 Dec 1949 was het gevolg van een verzoek van een oom van Abraham , ISAAK ARBEID, die de oorlog had overleefd, en de nalatenschap van zijn omgekomen familie wilde regelen. De oom , een broer van de vader van Abraham had daartoe een beschikking nodig van de rechtbank in Assen . Hij had hiertoe via zijn advocaat een schrijven overlegd van Ds Pijpers van 4 Mei 1945 waarin werd gemeld dat Abraham onder de schuilnaam WIM SCHOLTEN als onderduiker verblijf had gehouden ten huize van de dominee, en daar in Januari 1943 is overleden. Tengevolge van de tragische omstandigheden waaronder dit overlijden plaats had hij geen aangifte gedaan bij de burgerlijke stand van de Gemeente Zweeloo, en het stoffelijk overschot ergens in het bos moeten neerleggen, omdat een begrafenis te gevaarlijk zou zijn. De juiste overlijdensdatum kon door de advocaat van Isaak Arbeid niet worden vastgesteld daar Ds Pijpers zich de juiste datum niet kon herinneren. Hij wist wel dat Wim Scholten in werkelijkheid Abraham Arbeid was. Hoe Abraham in Zweeloo bij ds Pijpers terecht kwam is helaas niet bekend Via het Community Joods Monument kregen we van Leo Arbeid ( familie van Abraham, grootvader en overgrootvader waren broers) na onderzoek bericht dat Abraham Emanuel Arbeid begraven lag op de Ned Isr Begraafplaats in Muiderberg (vak E, rij 50, nummer 17) Een neef uit Sleen van Rieks Renting wist ons te vertellen dat oom Rieks had verteld dat hij samen met Siebe Holman op een nacht de overleden onderduiker in de schuur van de pastorie had begraven en dat ze daarvoor de klinkervloer onder de kolen hadden moeten opbreken. Ook was er bij de begrafenis stro gebruikt (Waarschijnlijk om hem toe te dekken) Ook dokter Boerema was erbij betrokken geweest ! Met de geheime begrafenis in de schuur hebben ze de hele nacht werk gehad. Had Siebe Holman een kist gemaakt ? Hij had immers een houtzagerij. Waar waren de dominee en de andere onderduikers op dat moment ? Kortom nog veel vragen ! Voor de doodsoorzaak kwamen we na lang zoeken terecht bij het Forensisch Instituut in Den Haag. We legden ons verzoek aan een teamleider van de Afdeling Medisch Forensisch Onderzoek voor. Ze zegde vriendelijk haar medewerking toe. Ze vond het gevraagde rapport in het archief, en vroeg toestemming aan haar manager om het aan ons te verstrekken. Op 19 Maart j.l kregen we een mail waarin ze meldde dat ze antwoord had van de Officier van Justitie. Dat luidde als volgt : Er is een Aanwijzing wet justitiële en strafvorderlijke gegevens van 1 september 2013 waarin het volgende staat vermeld : “Ten aanzien van overledenen biedt de Wpb (wet bescherming personen) in het geheel geen grondslag om te verstrekken” De lokale historicus dient zich te wenden tot het Parket Generaal en niet tot het Ned Forensisch Instituut. …………………. Dus NUL op het rekwest !
We zagen de lange weg die we nog te gaan hadden en we wenden ons wederom tot de heer Leo Arbeid van Community Joods Monument met het verzoek het rapport via deze weg aan te vragen.
Bij Leo was grote interesse ontstaan in deze zaak en hij hoopte op deze wijze meer informatie over Abraham Arbeid te verkrijgen en mogelijk zelfs foto´s van de familie.
Op 22 Juni j.l ontvingen we het rapport Zeldenrust via Leo. Hij had dit rapport gekregen omdat Leo (min of meer directe) familie van Abraham is. Het rapport geeft helaas weinig duidelijkheid over de doodsoorzaak van Abraham. Het rapport gedateerd 24 Juli 1959 beschrijft gespeci fi ceerd in een lange lijst alle gevonden voorwerpen . We noemen aktetas, portefeuilles, horloge,brillen,scheergerei, portemonnaie met oude munten en een penning met het woord Palestine 1927 met Hebreeuwse inscripties, een rieten gele reismand en kleding etc. En vervolgens een opsomming van de gevonden skeletdelen van een mens Het enig opvallende in deze lijst is de schedel , waarin een busje” PHANODORM” werd aangetroffen .
In het rapport wordt vermeld dat de hersendelen voor toxicologisch onderzoek werden overhandigd aan de apotheker - toxicoloog D.D.Boer in Den Haag. De uitslag van dit toxicologisch onderzoek was echter niet meegestuurd. “PHANODORM” is overigens in hoge dosering een giftige stof !
Het politierapport van wachtmeester Klein over deze zaak kon niet worden teruggevonden. Er waren wel geruchten over vergiftiging en over het verhoren van mensen verhoord waren, waar dan weer niets was uitgekomen. Het is en blijft het een vreemde zaak. De late aangifte in 1950 , neergelegd ergens in het bos, gevonden in 1959 in de schuur onder de klinkervloer van het kolenhok, en dan nog de vage opmerking: Mensen die “iets wisten” .
Ds Pijpers Na de opzienbarende vondst werd ds Pijpers werd over de vondst ingelicht. Door wie is mij niet bekend. Maar op 17 juli 1959 schreef predikant C.C. Pijpers een brief aan de officier van justitie , waarin hij de liquidatie van Abraham Emanuel Arbeid opbiechtte. Deze informatie vond ik het internet op Genealogie Online bij de stamboom Abas en in het boek Recht op wraak van Jack Kooistra en Albert Oosthoek. In zijn bekentenis schreef Pijpers dat hij zijn onderduiker op twee achtereenvolgende dagen vergif had toegediend, waardoor Arbeid was overleden. Samen met zijn echtgenote had hij het stoffelijk overschot in zijn woning begraven. In een vertrouwelijke toelichting aan de minister van Justitie schreef mr B.J.Besier, de procureur-generaal op het ministerie,dat Pijpers opzettelijk “ na kalm beraad en rustig overleg de inwonende joodse onderduiker” had vergiftigd. In de pastorie was sprake van een noodtoestand. Besier: “ Het slachtoffer was hoogst nerveus, dreigde met weglopen om zich aan te geven bij de bezettingautoriteiten onder de mededeling dat hij alles wat hij over illegale activiteiten wist zou doorgeven” Daardoor kwamen zowel het gezin Pijpers als degenen die hem daar hadden bezorgd, in ernstig gevaar. Pogingen om Arbeid elders onder te brengen mislukten. Pas toen de toestand naar het naar het oordeel van de predikant onhoudbaar werd, is tot liquidatie overgegaan. Het mag duidelijk zijn dat ds Pijpers na de vondst met een enorm moeilijk dilemma zat. Hij heeft in zijn bekentenis alle schuld op zich genomen en alleen zichzelf en zijn vrouw genoemd. Op het ministerie van Justitie werd besloten de zaak te seponeren, omdat Pijpers en zijn vrouw zestien jaar met de herinnering aan deze daad hebben rondgelopen. “ Ik geloof dat men daarover niet te licht mag denken, ” stelde Besier.
Ds. Pijpers heeft in 1959 alle schuld op zich genomen en geen andere mededaders genoemd, terwijl wij weten dat hij bij het begraven hulp heeft gehad. Het moge ook duidelijk zijn dat in het medicijnkastje van de predikant geen busje ”PHANODORM“ heeft gestaan. Dat heeft hij wellicht via een tussenpersoon , van iemand gekregen die beroepsmatig aan dit middel kon komen. Iemand liquideren deed je niet zomaar. Besiers schreef over “kalm beraad en rustig overleg“ . Dat wijst er opdat bij het besluit om Arbeid te liquideren meer personen dan alleen Pijpers en zijn vrouw betrokken zijn geweest. Niet iedere verzetsman, laat staan een predikant (!), was in staat om in deze situatie een onderduiker te liquideren. Ik wil zelfs niet uitsluiten dat Pijpers het gif niet zelf heeft toegediend, maar dat dit door een ander is gebeurd. Pijpers heeft zich wel verantwoordelijk voor de daad gevoeld. Het gebeurde immers in zijn woning. Wat zich in januari 1943 in de pastorie heeft afgespeeld, zal wel altijd in nevelen blijven gehuld. Het is een moeilijk besluit geweest, dat na veel wikken en wegen is genomen om te voorkomen dat andere mensen in levensgevaar zouden komen.
70 jaar na de oorlog hebben we de raadsels omtrent het trieste overlijden van Abraham Emanuel Arbeid kunnen ontrafelen. We laten het verder rusten. We gaan bloemen en wat steentjes uit Zweeloo op zijn graf leggen in Muiderberg. Dat Abraham Emanuel Arbeid in vrede moge rusten. Met dank aan Leo Arbeid voor zijn hulp.
Jan Warmolts 30 Juli 2015