Voor informatie over Emanuel Vos, het tweede kind van Levie Vos en Peternella Kapper, moest diep gegraven worden. Er zit weinig informatie over hem in het stadsarchief van Amsterdam. Zijn archiefkaart is een reconstructie uit 1948, waarop minder dan de gebruikelijke informatie vermeld is. Er zijn daarom ook meer indirecte bronnen gebruikt om zijn gegevens en die van zijn familie zoveel mogelijk compleet te maken.
Emanuels beroep is tijdens zijn militaire keuring in 1937 als verkoper omschreven. Hij werd in principe goedgekeurd voor de militaire dienst, maar hij hoefde niet op te komen vanwege broederdienst. Op de reconstructie van zijn archiefkaart is geen beroep vermeld, maar op de gezinskaart van zijn ouders is vaag te onderscheiden dat hij waarschijnlijk magazijnbediende en kapper is geweest. Op de website van Joods Monument is zijn beroep als warenhuischef genoteerd.
In augustus 1938 heeft Emanuel zijn ouderlijk huis aan de Amstelkade 14 II hoog verlaten voor een woonruimte bij Jacques Hertzberger aan de Berkelstraat 23 I hoog. Op 10 augustus 1938 trouwde hij met Rachel Bonettemaker. Zij was de dochter van kantoorbediende Jacob Bonettemaker, geboren in Amsterdam, en Eva Perels, geboren in Parijs. Rachel is in een genealogisch archief ook als Elly Bonettemaker te vinden.
Jacob Bonettemaker voerde zijn administratieve werkzaamheden uit voor de Antwerpse Diamantbewerkersbond. Het gezin Bonettemaker-Perels woonde dan ook sinds december 1928 in stadsdistrict Deurne van Antwerpen. Samen met hun dochter Rachel woonden ze aan de Gallifortlei 161. Rachel was, voor haar huwelijk met Emanuel, in Antwerpen eveneens werkzaam als “bureelbediende”. Zij werkte voor de handelsfirma in diamanten “Schmeidler & Wolfgang” aan de Hovenierstraat 53. Voor zover bekend zijn de ouders van Rachel tot in de oorlogsperiode in Antwerpen blijven wonen en niet meer teruggekeerd naar Amsterdam.
Rachel ging wel terug naar Amsterdam. Zij verliet in mei 1938 haar ouderlijk huis in Antwerpen. Na haar trouwdag met Emanuel trok ze bij Emanuel in aan de Berkelstraat, waar hun eerste zoon Leopold Albert Vos werd geboren. De familie bleef enkele jaren in de Rivierenbuurt wonen. Op 20 maart 1939 verhuisde het gezin naar de Hunzestraat 135, waar hun tweede zoon Boudewijn Karel Vos werd geboren en in april 1940 vertrokken ze naar de Amstelkade 25 I hoog. Op dit adres op de woningkaart verdwijnt Emanuel uit beeld en wordt verwezen naar zijn gereconstrueerde archiefkaart van 1948. Bij de naam van Rachel en haar drie kinderen – inmiddels was ook Arthur Charles Vos geboren - is per 19 oktober 1944 vermeld dat zij VOW (Vertrokken Onbekend Waarheen) waren. Rachel en Emanuel waren op 7 oktober 1942 gescheiden. Het is pure speculatie, omdat er geen andere gegevens ter onderbouwing van de aard van de scheiding zijn gevonden, maar het is mogelijk dat ze gescheiden zijn om hun kansen op ontsnapping aan de nazivervolging te vergroten.
Op basis van de Felix archieven van Antwerpen, het archief van de Kazerne Dossin, een speciale uitgave van de Staskronieken van Antwerpen en de website van Oorlogsbronnen is in beperkte mate een beeld te schetsen van de gebeurtenissen na hun verhuizing naar de Amstelkade.
De ouders van Rachel, Jacob en Eva, hebben zich, volgens de daarvoor geldende verordening van de Duitse bezetters, als Joden laten registreren bij de gemeente Antwerpen. Deze informatie is afkomstig uit één van de Stadskronieken van Antwerpen, getiteld “Struikelstenen in Deurne”.[1] Ze zijn vanuit de Gallifortlei 161 in Deurne, vermoedelijk in de nacht van 28 op 29 augustus 1942 tijdens de vierde Joden-razzia in Antwerpen, gearresteerd en in de Kazerne Dossin in Mechelen terechtgekomen. Eva en Jacob waren na de oorlog onvindbaar, waardoor er een gerechtelijke procedure is gevolgd om te onderzoeken waar ze gebleven waren. Naar aanleiding van diverse politierapporten, die door de Belgische autoriteiten gebruikt zijn in hun naoorlogse zoektocht naar Jacob en Eva, is de conclusie getrokken dat zij bij de betreffende razzia zijn opgepakt. Dat ze daadwerkelijk in Mechelen hebben gezeten, kan gestaafd worden door de aanwezigheid van hun dossier in de Kazerne Dossin en de bijbehorende transportlijst van 30 augustus 1942. Ze zijn met transport VIII op 8 september 1942 vanuit Mechelen naar Auschwitz getransporteerd, waar zij direct na aankomst zijn omgebracht. De trein bevatte in totaal 1.000 personen, waarvan slechts 34 zijn teruggekeerd. Op basis van hun status als “vermiste personen” zijn zowel Jacob als Eva per 2 februari 1950 ambtshalve uit de bevolkingsregisters van de stad Antwerpen geschrapt.
Rachel staat niet op de transportlijst van de Kazerne Dossin en heeft, waarschijnlijk net als haar kinderen, de oorlog overleefd. Dit feit is bevestigd in het Antwerpse vreemdelingendossier van de familie. Rachel heeft met een vervalst persoonsbewijs ondergedoken gezeten in Purmerend of Zaandam. Vanuit het adres aan de Melkweg 4 in Purmerend is zij op 20 juni 1945 naar de Rivierenlaan 70 in Antwerpen gegaan, met de bedoeling om te achterhalen wat er met haar ouders was gebeurd.
Op haar dossier in het Felix archief is met potlood aangetekend dat zij op 6 juli 1945 naar Rotterdam is vertrokken. Aangenomen kan worden dat zij daarna weer naar Purmerend is gegaan, want er zijn gegevens gevonden die erop wijzen dat ze daar op 19 september 1946 trouwde met veehandelaar Cornelis Booij. Cornelis was de zoon van veehandelaar Gerrit Booij en zijn vrouw Teunisje Oostwouder. Hij was eerder getrouwd geweest met Antje Gedink uit de Beemster, maar zij was in 1924 overleden. Naar het schijnt is Rachel de rest van haar leven in Purmerend blijven wonen. Zij is daar op 26 oktober 1995 overleden. Haar tweede man Cornelis Booij is op 1 september 1973 in Purmerend overleden. Zij zijn allebei op de Algemene Begraafplaats van Purmerend begraven. Wat er met de drie zonen is gebeurd is niet bekend. Er is over hen geen nadere informatie gevonden, behalve de vermelding in het familieverhaal van Jacob en Eva Bonettemaker-Perels in de hierboven aangehaalde Stadskroniek van Antwerpen. Daarin is aangenomen is dat zij alle drie naar Israël zijn geëmigreerd.
Van Emanuel Vos is het allerlaatste gegeven in de archieven van Amsterdam, zoals hierboven gemeld, dat hij op een bepaald moment verdwenen is. Op basis van de gegevens op de website van Oorlogsbronnen is te constateren dat hij op 30 september 1942 in Auschwitz is omgekomen. Er zijn geen kaarten in de cartotheek van de Joodsche Raad of documenten in de Arolsen Archieven over hem gevonden. Naar het schijnt is er wel een overlijdensdatum genoteerd van 19 september 1942 in de dodenboeken van Auschwitz, maar de Oorlogsgravenstichting heeft de datum van 30 september 1942 genoteerd.
Emanuel Vos is in Gedenkboek 31 van de Oorlogsgravenstichting opgenomen.
[1] De Stadskroniek “Struikelstenen in Deurne” behoort tot de verzameling erfgoedverhalen over de stad Antwerpen, die door een groep bewoners of verenigingen zijn samengesteld. Marc Weyns is een initiatiefnemer geweest in de samenstelling van het boek, dat in september 2021 is verschenen. Er hebben zeven auteurs meegewerkt aan het vastleggen van verhalen over Joodse bewoners van het stadsdistrict Deurne, waarvoor struikelstenen in het stadsdistrict zijn neergelegd.
Gebaseerd op de indexen van het stadsarchief van Amsterdam en op informatie van de Arolsen Archives, het Nationaal Archief, Delpher, Waterlands archief, het Felix archief van de stad Antwerpen en het archief van de Kazerne Dossin.
