Nog nadat de Joodse bevolking van Zutphen in 1943 was gedeporteerd, werden incidenteel Joodse patiënten opgenomen in het Oude en Nieuwe Gasthuis. Of daarbij hun religie toevallig of met opzet als ‘onbekend’ werd genoteerd is niet bekend. Wat achteraf duidelijk is geworden, is dat ze daardoor mogelijk de oorlog hebben overleefd in de inrichting.
Joodse patiënten in niet-Joodse instellingen tijdens de Tweede Wereldoorlog
Op 30 april 1942 verzocht Obermedizinalrat dr. Gero Reuter, hoofd van de Abteilung Volksgesundheit, aan Secretaris-Generaal Frederiks van Binnenlandse Zaken, waaronder het Staatstoezicht op Krankzinnigen en Krankzinnigengestichten viel, om opgave te doen van het aantal Joodse psychiatrische patiënten in Joodse en niet-Joodse instellingen.
Op 4 juni rapporteerde inspecteur Audier over de Joodse patiënten in het noorden en oosten van het land. In het Oude en Nieuwe Gasthuis (ONG), met vestigingen in Zutphen (‘Binnengesticht’) en Warnsveld (‘Groot Graffel’) bevonden zich toen vier mannelijke en vijf vrouwelijke Joodse patiënten.
Tussen 1941 en 1943 werden acht van de negen in het kustgebied gelegen psychiatrische instellingen geëvacueerd. Van vier inrichtingen kwamen patiënten in Zutphen en Warnsveld terecht. Onder hen bevonden zich ook twaalf Joodse patiënten en onderduikers. Eind 1942 waren bovendien veertien Joodse patiënten en onderduikers vanuit Amsterdam in de instelling geplaatst. Het aantal Joodse verpleegden in Zutphen en Warnsveld steeg in minder dan een half jaar van ongeveer tien naar meer dan veertig.
Omdat de medische staf al begin 1943 had begrepen dat de bezetter niet aarzelde om Joodse patiënten en onderduikers uit instellingen te deporteren, werden vanaf medio februari tientallen Joodse onderduikers en patiënten die enigszins zelfredzaam waren en geen gevaar vormden voor de samenleving uitgeschreven. De onderduikers probeerden elders onderdak te vinden. Een aantal van hen overleefde de oorlog.
Twintig Joodse patiënten konden niet uitgeschreven worden. Ondanks protest van de eerste geneesheer, die daarvoor gearresteerd werd en naar Arnhem overgebracht, werden ze in april alsnog naar Westerbork overgebracht en gedeporteerd naar Sobibór, waar ze werden vermoord.
Overleven in een psychiatrische instelling
In juli 1943 werd aan de Hulleweg in Beekbergen een bewusteloze man aangetroffen. Hij werd overgebracht naar het Algemeen Ziekenhuis aan de Sprengenweg in Apeldoorn. Op 22 juli 1943 werd hij op last van de burgemeester van Apeldoorn in bewaring gesteld. Op 30 juli 1943 verleende de Arrondissementsrechtbank van Zutphen machtiging tot voorlopige opname in het Groot Graffel in Warnsveld. Wie de patiënt was, was niet duidelijk. Hij noemde zich Salomon Boers, maar een persoon met die personalia kwam niet voor in de bevolkingsadministratie. Uit die omstandigheden moet ook worden afgeleid dat hij geen persoonsbewijs bij zich droeg. Zijn godsdienstige overtuiging, die destijds nog in de administratie werd genoteerd, was ‘onbekend’.
Omdat ook de woonplaats van Boers onbekend was, werden de kosten voor zijn verpleging – per kwartaal ƒ 223,07 – in rekening gebracht bij het Rijk.
In het Groot Graffel, waar Boers verbleef, gingen de omstandigheden snel achteruit. Diverse epidemieën troffen de instelling in combinatie met overbevolking, voedselgebrek en, tijdens de winter van 1944-1945, een gebrek aan verwarming. De gevechtshandelingen rondom de bevrijding kostten nog eens twaalf mensen het leven.
Na de bevrijding werd Boers op 20 mei 1945 ‘hersteld’ ontslagen. Op 16 juni 1945 meldde de instelling aan de minister dat het ging om Sylvain Boers, geboren 9 november 1920 in Rotterdam. Na zijn ontslag uit de instelling ging hij naar Apeldoorn.
Voor de oorlog woonde Boers met zijn ouders en zusje in Oud-Beijerland. Zijn zusje Jet (Henriette Wilhelmina) had zich in de zomer van 1942 gemeld voor deportatie en overleed in Auschwitz. Hun vader en stiefmoeder doken onder, bij de familie Schurink in Apeldoorn, waar Sylvain ook zat tot juli 1943, en overleefden de oorlog.
Sylvain Boers overleed op 24 oktober 2004.
Belangrijkste bronnen:
- NL-HaNA, Isp. Staatstoezicht Krankzinnigen, 2.15.40, inv.nr. 1103.
- NL-ZuRAZ, toegang 110, inv. nr. 91.
- NL-ZuRAZ, toegang 110, inv. nr. 92.
- NL-ZuRAZ, toegang 110, inv. nr. 1011.
- NL-ZuRAZ, toegang 110, inv. nr. 1017.
- J. van Rij. Mijn moeder, het bonus kind : een zoektocht naar de jeugd van mijn moeder. Prevxyn: 2020.