Samuel de Lange wordt wel in Rapport genoemd, maar ontsnapte niet.
Door: Willem Oosterbaan
Op 3 september 1944 ontsnapten zeven personen uit de trein, net voor en in Zwolle. Het ging hier om de laatste trein van Westerbork naar Auschwitz, de trein die ook Anne Frank en haar familie meevoerde en onder meer de zussen Brilleslijper en verwanten en vrienden uit 'Het Hooge Huis'. De trein kwam tot stilstand bij Post 6, net 1 km ten oosten van station-Zwolle, nabij de spoorwegovergang Deventerstraatweg/Hortensiastraat, een overgang die nu niet meer bestaat. Hier splitsen de spoorlijnen gezien vanuit Zwolle. Hier werden drie van de zeven personen die uit de trein sprongen opgepakt. De andere vier waren eerder gesprongen en liepen waarschijnlijk weer langs het spoor richting Meppel. Niet alles is helemaal duidelijk. De drie arrestanten waren Rachel Rine (27 november 1921, zie het rapport hieronder), Abraham Groenteman (17 februari 1911, idem) en hoogstwaarschijnlijk Jacques Posno (1 januari 1913). Ze waren alle drie nogal zwaar gewond en werden opgenomen in een ziekenhuis. De agent die rapport of proces opmaakt noteert als derde naam die van Samuel de Lange, maar het is inmiddels duidelijk dat hij niet gesprongen is. Hij is verder gegaan naar Auschwitz en kwam op 4 februari 1945 aan in KL Dachau met Häftlingsno. 195357. Het is aannemelijk maar niet zeker dat de derde arrestant, waarschijnlijk dus Posno, de naam noemde van De Lange. De zeven personen hebben allen de oorlog overleefd. In het rapport staat nog dat de trein is doorgereden naar station-Zwolle, hier moet wel bijna bedoeld zijn dat de trein de kilometer is teruggereden naar het station. Meer onderzoek op dit punt is nodig.
De trein was volgens de Transportlijst vertrokken met 1019 gevangenen maar kwam dan in Auschwitz aan met 1012 gedeporteerden. Het bericht impliceert ook dat de trein een afwijkende route volgde. De trein naar Auschwitz reed niet zoals gebruikelijk de route Westerbork- Beilen (keren) – Haren – Nieuweschans (wisseling locomotief) – Leer – Hannover – Berlijn – Cosel - Auschwitz, maar reed dan Westerbork – Zwolle – Almelo – Bad Bentheim (wisseling locomotief) – Hannover en verder. Misschien, dat is gissen, was het grootschalige bombardement op Bremen van kort ervoor de reden van de afwijkende route.
Over de ontsnapping werd rapport opgemaakt door wachtmeester B.H.J.J. Kroeze dat werd verzonden aan de korpschef van de politie Zwolle. Het rapport, gedateerd 3 september 1944, kwam vervolgens terecht bij Procureur-Generaal Wilhelmus De Rijke en hoogstwaarschijnlijk ook bij de Politiepresident Cornelis Walraven (geb. 8 aug. 1882) en luidde: “RAPPORT. Betreffende het uit de trein springen van een drietal joden. Nadat op Zondag 3 September 1944 te omstreeks 13.45 uur aan het bureau van politie te Zwolle was kennis gegeven dat in de nabijheid van de spoorwegovergang aan de Deventerstraatweg te Zwolle eenige personen uit een rijdende trein waren gesprongen en hierbij waren gewond, is door rapporteur een nader onderzoek ingesteld waaruit het volgende bleek: Op Zondag 3 September 1944 te 13.06 uur moest trein D.A.703 komende uit de richting Meppel nabij “Post 6” aan de Deventerstraatweg te Zwolle voor onveilig signaal stoppen. Deze trein was een extra trein waarmede een aantal joden onder bewaking van Duitsche politie werd vervoerd van Westerbork naar Duitschland. Toen deze trein te omstreeks 13.10 uur nadat het sein veilig was, opreed, sprongen een drietal personen, behoorende tot genoemd transport, uit de rijdende trein. Deze personen kwamen echter onder de rijdende trein terecht en werden hierdoor ernstig gewond. Twee van deze personen, zijnde een mans- en een vrouwspersoon zijn overgebracht naar het Sophiaziekenhuis te Zwolle terwijl de derde persoon zijnde een manspersoon is opgenomen in het R.K. Ziekenhuis te Zwolle. Bedoelde trein is doorgereden naar het station Zwolle en vandaar te omstreeks 14.00 uur vertrokken in richting Almelo. Bij onderzoek bleek dat in het Sophiaziekenhuis te Zwolle waren opgenomen een vrouwspersoon genaamd Siska Telghuis geboren 27 November 1921 verdere gegevens onbekend waarvan de beide handen waren afgereden en Abraham Groenteman geboren Amsterdam 17 Februari 1911 verdere gegevens onbekend met zware inwendige verwondingen. In het R.K. Ziekenhuis te Zwolle is opgenomen een manspersoon vermoedelijk genaamd Samuel de Lange geboren 17 Februari 1906 verdere gegevens onbekend. Deze persoon had een afgereden rechterhand en zware hersenschudding”.
In het dossier De Rijke bevinden zich ook twee telexberichten over de ontsnapping. Het eerste telexbericht is gedateerd 3 september 1944, 17.20 uur. Hierin de melding dat drie Joden om 13.06 uur hebben getracht uit de rijdende trein te springen en te vluchten. Twee werden zwaar gewond aangehouden en naar een ziekenhuis overgebracht. De derde werd niet aangehouden. Personalia zijn niet opgenomen daar de slachtoffers bewusteloos waren. De Feldgendarmerie was ter plaatse en de vereiste Duitse instanties zijn in kennis gebracht. Het tweede telexbericht is gedateerd 3 september, 20.45 uur. Hierin de melding dat de derde persoon inmiddels is aangehouden en overgebracht naar het ziekenhuis te Zwolle. Zie NIOD-100-261.
Van degenen die ontsnapten werden er drie, zoals boven aangegeven, opgepakt. Vier personen wisten ieder op eigen wijze eerst in de buurt te ontkomen en onder te duiken. Met name Sonja van Dam heeft nog wel eens verteld over het gebeuren, dat ook kort beschreven wordt in een boek uit 2014 van Tanja von Fransecky, Flucht von Juden aus Deportationszügen in Frankreich, Belgien und den Niederlanden. Dit zijn de personen die ontsnapten, meen ik:
Rachel Rine, 27 november 1921 [zie rapport hierboven] (Telghuis-Rine)
Jacques Posno, 1 januari 1913;
Max Buys, 13 augustus 1916
Abraham Groenteman, 17 februari 1911 [zie rapport hierboven]
Herman Melkman, 2 juni 1914
Sonja van Dam, 1918 (voornaam ook wel Sara en Jeannette) (Wagenaar-van Dam)
Isidor Stoppelman, 3 januari 1917, Amsterdam (Gerard Stoppelman)
www.oorloginnijmegen.nl