De Laatste Generatie Geheel Voor De Catastrofe.
Centraal op Joods Monument is het verhaal van de twee of drie generaties die tegelijkertijd verdwenen, die werden omgebracht, in enkele jaren tijd. Dit waren de generaties direct na die van Mozes Andries Groenewoudt.
Mozes Andries Groenewoudt overleed op 81 jarige leeftijd in Amsterdam, op 28 februari 1932. Dat was juist twee weken voor de tweede, en laatste, rechtstreekse presidentsverkiezingen van de Weimar republiek. Dit waren de verkiezingen die de poorten van de hel nog nipt niet open zetten, maar die, zeker achteraf gezien, wel een voorbode waren van wat er komen ging.
De levensloop van Mozes Andries Groenewoudt geeft een inkijkje in hoe het was voor die tijd. We weten maar weinig van hem: er is alleen het beeld dat van hem vanuit archieven naar voren komt.
Summier als het is, het archief materiaal geeft wel een indruk van hoe zijn wereld was. Het levert ook een schetst op van wat hij misschien als levensverhaal meegaf aan de twee generaties die na hem kwamen. En die generaties zijn centraal op Joods Monument.
Mozes Andries Groenewoudt was hun vader, hun schoonvader, hun opa.
Een Leven in Vogelvlucht
Mozes Andries Groenewoudt werd geboren in Oostburg op 24 oktober 1850. Uit de archieven wordt duidelijk dat hij een hele loopbaan had als agent van politie, in verschillende rangen. Hij ging met pensioen in 1909, op zijn 59e. Daarna leefde hij nog 22 jaar, tot, zoals genoemd, eind februari 1932.
Zoals we zullen zien werd Mozes Andries Groenewoudt twee maal weduwnaar, eerst van Schoontje Mesritz en relatief kort daarna van Schoontje Leisen. Hij trouwde drie maal.
Op Joods Monument staan zijn dochter en twee zoons die de volwassen leefijd bereikten. Allen uit zijn eerste huwelijk met Schoontje Mesrizt, met wie hij 32 jaar getrouwd was, tot aan Schoontje's dood.
Volgens de archieven kregen zij verder ook nog twee zoons die maar enkele weken oud werden. Het was een wereld waarin in gezondheid oud worden niet de norm was. De kindersterfte was ook fors hoger dan wat we in de loop van de latere decennia van de 20e eeuw gewend zijn geraakt.
Details, Bronnen & Verantwoording
Een inkijkje in de 19e Eeuw
Mozes Andries Groenewoudt werd geboren in Oostburg op 24 oktober 1850:
(Bron: wiewaswie.nl)
Geboorteacte, Oostburg, Mozes Andries Groenewoudt, 24 oktober 1850 .
We lezen hier dat zijn vader, Andries Groenewoudt, bij aangifte van de geboorte 45 jaar oud was en "vleeschhouwer" was van beroep. Slager. Van de moeder, Catharina Cohen, "zonder beroep", werd op de geboorteacte vermeld dat zij t.o.v. Andries "zijne huisvrouw" was. De aangifte van geboorte was op 25 oktober 1850, een vrijdag en de vader ondertekende de acte. Dit laatste lijkt misschien een volkomen vanzelfsprekendheid, maar, zoals uit de volgende paragraaf zal blijken, dat was het misschien toch niet op elke dag geweest.
Een glimp van een Joodse Levenswijze
We maken een sprong van bijna 30 jaar voorwaarts in de tijd, naar 24 juli 1880. Op die dag trouwde Mozes Andries zijn geliefde Schoontje Mesritz, in Meppel. Beide hadden de leeftijd van 29 jaar. Het was een zaterdag. Bijgevolg moest de huwelijkacte door de getuigen getekend worden, want, zo wordt onderaan de acte uitgelegd, zowel de bruid als de bruidegom, alsmede hun ouders, behoorden tot de Israelitische godsdienst "welke het schrijven op de sabbathdag verbiedt":
Huwelijks acte, Mozes Andries Groenewoudt en Schoontje Mesritz .
En zo biedt een huwelijkacte uit 1880 een inkijkje in de joodse levenswijze, in de joodse voorschriften, en in hoe men die in het leven verweefde.
Het gezin van Mozes Andries & Schoontje Mesritz in Amsterdam
Op 4 oktober 1881 werd een zoontje van Mozes Andries Groenewoudt en Schoontje Mesritz geboren; hij kreeg de naam Andries Mozes. Vader Mozes Andries was toen 30 jaar oud en agent van politie.
Geboorte acte: https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/2433636/pages/141
Dit zoontje Andries Mozes werd maar tien weken oud; hij overleed op 19 december 1881:
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/2341484/pages/5
Uit deze aangifte van overlijden leren we verder dat het gezin woonde in de derde Kattenburgerdwarsstraat in Amsterdam, op nr. 5. Niet van dit huis, maar wel van de straat, zijn foto's bewaard gebleven in de archieven van Amsterdam. Ze geven een indruk van de stadse leefomgeving:
https://archief.amsterdam/beeldbank/detail/f02a6013-8087-ab28-9149-ba5b51e0700f
https://archief.amsterdam/beeldbank/detail/10325fae-c42b-babb-27fe-a689cf3f1102
https://archief.amsterdam/beeldbank/detail/a2b772e6-aaca-7435-e663-02e75c3affb3
Op 2 juli 1885 werd dochter Catharina Sara geboren en op 4 januari 1887 kreeg zij een broertje; deze kreeg weer de naam Andries Mozes:
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/1931866/pages/15
Deze beide kinderen zouden de volwassen leeftijd bereiken.
Op 16 februari 1889 kregen ze een broertje dat de naam Isaac kreeg:
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/1931873/pages/151
Dit jongetje zou niet lang overleven.
Op 31 januari 1892 kwam er opnieuw een broertje. Ook hij kreeg de naam Isaac. Het gezin woonde nu op de Rapenburgerstraat, nr. 72:
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/2434120/pages/111
In de archieven is een geboorteacte uit 1893 te vinden, waarvoor Andries Mozes als getuige tekende. Hij was toen 42 jaar oud en nog altijd agent van politie:
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/1930970/pages/127
Het gezin heeft kennelijk lang op de Rapenburgerstraat, nr. 72, gewoond: alle kinderen die hun baby periode overleefden worden in deze registratie genoemd:
https://archief.amsterdam/indexen/deeds/46e8d8e7-75fa-4deb-9720-6dc0675474ac
Huwelijk van de Dochter; Schoontje werd Ziek, en Overleed
Dochter Catharina Sara Groenewoudt trouwde op 24 november 1909 met koopman Hartog Blitz. Zij was 24, hij 31 jaar oud. De vader van de bruid stemde in met het huwelijk. De moeder van de bruid, Schoontje Mesritz, toen 58 jaar oud, stemde eveneens in, "blijkens (..) overgelegde authentieke akte"; Schoontje kon kennelijk niet meer bij het huwelijk van haar dochter aanwezig zijn.
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/2335535/pages/7
Mozes Andries' eerste vrouw, de moeder van zijn kinderen, Schoontje Mesrizt, overleed op 30 september 1912, op 61 jarige leeftijd, blijkens de overlijdens acte:
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/2341715/pages/63
Het leven van Mozes Andries na het Overlijden van zijn Eerste Vrouw
Mozes Groenewoudt trouwde voor de tweede maal op 9 april 1913, in Amsterdam, met Schoontje Leisen (15-06-1855), weduwe van Meijer de Korte:
https://hdl.handle.net/21.12102/639969AE3625418585CB969BEE5E7096
Een jaar later overleed ook zij, op 14 april 1914, op de leeftijd van 58 jaar. De aangifte van overlijden werd gedaan door een ziekenverpleger en een portier:
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/1928480/pages/23
Op woensdag 23 september 1914 trouwde Mozes Andries voor de derde en laatste maal, met Regina van Einden. Mozes Andries was toen 63 jaar oud en inmiddels gepensioneerd; "zonder beroep":
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/2344380/pages/32
Zoon Isaac, op 4 november 1914, trouwde precies zes weken na het derde huwelijk van zijn vader Mozes Andries:
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/1931760/pages/28
Zoals we eerder zagen was Mozes Andries vanaf zeker zijn 30e agent van politie. Mozes Andries Groenewoudt had een volledige loopbaan als agent van politie, in verschillende rangen. Hij ging op 13 februari 1909 met pensioen, op zijn 59e. Dit alles blijkt uit zijn pensioenkaart:
https://archief.amsterdam/indexen/deeds/0754460d-f01a-44f4-8919-3572fd523b79
Mozes Andries Groenewoudt overleed op 81 jarige leeftijd in Amsterdam op 28 februari 1932, juist twee weken voor de tweede en laatste rechtstreekse verkiezingen van de president van de Weimar republiek.
De aangifte werd gedaan door zijn beide zoons, Andries Mozes (koopman) en Isaac (havenarbeider):
https://amsterdam-city-archives.transkribus.eu/document/2433038/pages/94
Voorts:
Bron over kindersterfte in Nederland, in de 19e en 20e eeuw: "Zuigelingensterfte en geboorten in de 19e en begin 20e eeuw",
P.E. Treffers, Ned Tijdschr Geneeskd. 2008;152:2788-94 .
In dit artikel wordt beschreven dat de kindersterfte in Nederland in de 19e eeuw inderdaad in de honderden per duizend liep. Getallen van 200 tot wel 300 per duizend worden genoemd. Een kindersterfte van 2 uit 5, zoals in het gezin van Mozes Andries en Schoontje, is ook daarmee vergeleken nog heel hoog, maar wel van de zelfde orde van grootte. Het beeld is grimmig, maar niet volkomen afwijkend, voor die tijd.