De geschiedenis van Asterdorp van 1926 tot 1955. Tijdens de oorlog werden in Asterdorp ruim 300 Joodse mensen gehuisvest.
ASTERDORP
Dat ik voor het eerst de naam Asterdorp zie is als ik een archiefstuk lees, wat deel uitmaakt van het archief van de HausratErfassungsStelle, welke onderdeel was van de Zentralstelle für Jüdische Auswanderung. In het betreffende stuk staat dat het gezin van Nathan Norbert Stiebel; “Evakuieren am 23 Juni nach Asterdorp”. Het archiefstuk waar het om gaat is een inventarislijst van de inboedel van hun woning aan de Achillesstraat 43 te Amsterdam, opgemaakt op 15-06-1942, door de heren Ingenbleek en Gros van de HausratErfassungsStelle. De in beslag genomen inboedels waren bedoeld voor leden en verwanten van de NSDAP en aanverwante organisaties, maar later ging veel van het in beslag genomen huisraad naar Duitse gezinnen die slachtoffer waren van de vele bombardementen door de geallieerden. Veel van de geroofde inboedels verdween ook naar de medewerkers en familieleden van de HES.
Kopieën van deze inboedellijsten werden opgestuurd naar de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg.
De Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg was vernoemd naar Alfred Rosenberg, een nazi-ideoloog van het eerste uur. Hij was ook de vervanger van Adolf Hitler binnen de NSDAP toen hij enige tijd in de gevangenis verbleef n.a.v. de mislukte putsch van 1925. Het was taak van de ERR, tijdens de oorlog, om via allerlei wegen cultuurgoederen te roven, uit voornamelijk Joods bezit, en deze in handen van de nazi's te brengen. Zo zijn zij verantwoordelijk voor de roof van heel veel kunstschatten en bibliotheken o.a. vanuit Joods bezit t.b.v. voornamelijk het Institut zur Erforschung der Judenfrage in Frankfurt am Main als onderdeel van de Hohe Schule der NSDAP, het Führer Museum en de grote kunstliefhebber Hermann Göring.
Veel van de inventarislijsten van de HausratErfassung zijn nu openbaar via de archieven van de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg, welke te vinden zijn op www.archieven.nl.
Asterdorp: 1926 – 1941
Asterdorp werd in 1926 gebouwd als woonschool voor 'asociale' ('onaangepaste') gezinnen. In diverse steden in Nederland werden er van deze woonscholen gebouwd in de crisisjaren om arme gezinnen op te voeden tot sociaal aanvaardbare en actieve medeburgers van de Nederlandse maatschappij. In Amsterdam-Noord werden 2 van deze woonscholen gebouwd, Asterdorp en Zeeburgerdorp. De laatste ging in 1926 van start, Asterdorp een jaar later.
Asterdorp was gelegen in het huidige gebied van de Asterstraat, Distelweg, Asterdwarsweg en Chrysantenstraat. Zeeburgerdorp lag meer naar het zuid-oosten, in het Oostelijk Havengebied aan het huidige Zeeburgerpad.
Een krant die in die jaren regelmatig publiceert over Asterdorp is De Tribune, het dagblad van de toenmalige Communistische Partij Holland, later de CPN. Over de jaren heen, beginnend op 09-03-1927, ageert De Tribune zeer tegen de wantoestanden in het Asterdorp. Het dorp wordt afgeschilderd als een soort gevangenis waarin 'asociale' gezinnen worden opgesloten en in een artikel wordt het zelfs aangeduid als het “concentratiekampje van De Miranda”. De Miranda was toen wethouder voor Volkshuisvesting van de Gemeente Amsterdam.
In december 1929 verschijnt er een rapport over de huisvesting van a-sociale gezinnen van de hand van Ir. A. Keppler, toen directeur van de Gemeentelijke Woningdienst. Hierin pleit hij voor het uitbreiden van het aantal beschikbare woningen voor dit soort gezinnen van 200 naar 600 en het opsplitsen van gezinnen in 3 categorieën: reclasseerbare gezinnen, verstokte wanbetalers en niet-reclasseerbare gezinnen. De laatste categorie wordt ook wel aangeduid als, “volslagen gedegenereerden, waarmede niets is aan te vangen”.
Asterdorp kende oorspronkelijk geen straatnamen maar was genummerd van 1 t/m 134. In Juni 1932 zijn de huisnummers veranderd en werden er 3 straatnamen bedacht; Blauwe-Distelweg, Fuchsiastraat en Edelweisstraat. Vastgesteld bij raadsbesluit van 11 mei 1932.
Oorspronkelijk had het dorp één toegang. Het dorp was ook volledig ommuurd, in die zin dat er een buitenste ring huizen was welke allemaal met hun opening naar de binnenzijde van het dorp gericht waren zodat het van buitenaf één massief geheel leek. Er was een woning voor een opzichter, wasruimte, een badhuis, een gemeenschapshuis met op de verdieping een ruimte voor maatschappelijk werk en een werkplaats voor de Woningdienst. In 1934 komt er een 2e opening naar de Asterstraat.
De maakbare samenleving was ook toen al een moeilijk te bereiken ideaal en, mede door de slechte kwaliteit van de woningen, stond Asterdorp eind jaren dertig nagenoeg leeg.
Verschillende kranten maken op 15-10-1940 melding van het voornemen van de Gemeente Amsterdam om Rotterdammers in Asterdorp te huisvesten i.v.m. de komende winter.
Er werd besloten om Asterdorp te renoveren en het werd vanaf eind 1940 weer volledig bewoond door mensen uit Rotterdam die hun woning waren kwijtgeraakt door de bombardementen van mei 1940. Vanaf eind 1940 tot halverwege 1941 heeft men nodig om al deze mensen definitief elders te huisvesten. Daarna staat Asterdorp weer leeg.
Asterdorp: 1942 – 1945
Vanaf juli 1942 worden in Asterdorp Joodse mensen gehuisvest. Eerst voornamelijk van Duits-Joodse origine (152), sommigen uit Polen (11) of Oostenrijk (8). Allen zijn uit hun huizen gezet door de Duitse overheersers en gedwongen naar Amsterdam te verhuizen. Vanuit Hilversum (35), Bussum (52), Naarden (37) en Laren (2). Later komen er ook mensen uit Amsterdam (127), Den Haag (21) en Utrecht (11) te wonen.
Op de Blauwe-Distelweg nr. 2 is een kantoor van de Joodse Raad en op een ander adres woont ook een medewerker van de Zentralstelle.
In de literatuur is niet veel over Asterdorp terug te vinden. Jacques Presser vermeld Asterdorp een aantal keren in zijn 'Ondergang' en stelt het totaal aantal Joodse bewoners van Asterdorp op 240. Ditzelfde aantal wordt ook vermeld op de website over Asterdorp (www.asterdorp.nl) en op Wikipedia. In 'Het Koninkrijk der Nederlanden' van Lou de Jong komt geen enkele vermelding naar Asterdorp voor.
Na mijn onderzoek kom ik op iets meer dan 300 personen welke tijdens de oorlog onder dwang van anti-Joodse maatregelen gedwongen werden in Asterdorp te gaan wonen, meestal met achterlating van hun gehele inboedel, zoals de familie Stiebel. Van deze 302 personen komen er 221 tijdens de oorlog om, waarvan 106 in Auschwitz en 89 in Sobibor. De oudste persoon is geboren in maart 1859, de jongste in december 1942. De vroegst omgekomen personen zijn in Auschwitz vermoord op 10-08-1942 de laatste overlijdt op 07-05-1945 in Bergen-Belsen. De datum dat de meeste personen vermoord worden is op 30-09-1942. Die dag worden er 31 mensen die in Asterdorp gewoond hebben vergast in Auschwitz.
Bij mijn onderzoek ben ik uitgegaan van de Woningkaarten uit het Stadsarchief Amsterdam, voor verder onderzoek heb ik van veel personen ook de Archiefkaarten uit hetzelfde archief geraadpleegd. Van de personen welke in Amsterdam zelf zijn overleden heb ik de Begrafenis vergunningen geraadpleegd op de Akevoth website. Andere archieven en websites welke ik geraadpleegd heb vermeld ik hieronder bij de bronnen.
Een deel van Asterdorp wordt geraakt tijdens een bombardement in juli 1943. Het doel van deze bombardementen waren de Fokker-fabrieken in Amsterdam-Noord maar in plaats daarvan werden woonwijken in de omgeving getroffen. In totaal zijn hierbij ca. 200 mensen omgekomen en nog eens 150 gewond geraakt. Hierbij raken ook enkele bewoners van Asterdorp gewond.
Asterdorp: na WO-II
Na de oorlog, in 1946, wordt Asterdorp opnieuw gerenoveerd en open gemaakt. Op een luchtfoto is dit goed te zien. Hierbij worden ook van oorspronkelijk 2 woningen 1 gemaakt om de huizen aantrekkelijker voor bewoning te maken. De straten worden hernoemd bij besluit van 23-04-1947; in Speenkruidstraat (Edelweisstraat), Pijlkruidstraat (Fuchsiastraat), Dahliastraat, Goudenregenstraat, Seringenstraat en Chrysantenstraat (Blauwe-Distelweg). Tussen November 1954 en Mei 1955 worden alle huizen die deel hebben uitgemaakt van Asterdorp afgebroken. Alleen een deel van het oorspronkelijke poortgebouw blijft bestaan.
De familie Stiebel
Op 23-05-1933 wordt het gezin van Nathan Norbert Stiebel ingeschreven in het bevolkingsregister van de stad Amsterdam. Zij komen dan vanuit Berlijn. Nathan staat ingeschreven als koopman en zijn vrouw, Lieselotte Compart, als bontwerkster. Ze zijn op 16-12-1931 in Berlijn getrouwd en hebben 2 kinderen; Werner Leopold (geb. 05-01-1934 te Amsterdam) en Ruth Ida (geb. 11-01-1938 te Amsterdam). Na een aantal adressen in Amsterdam komen zij uiteindelijk vanaf 30-06-1936 te wonen op de Achillesstraat 43 huis.
Op 15-06-1942 wordt er een lijst gemaakt van de inboedel van het woonhuis van het gezin Stiebel op de Achillesstraat 43 huis, door 2 heren van de HES. Bovenaan de lijst staat de vermelding dat het gezin 'geëvacueerd' zal gaan worden op 23 juni naar Asterdorp. Volgens de archiefkaart van Nathan in het Stadsarchief gebeurd dit uiteindelijk op 07-08-1942. Op die datum verhuist het gezin naar de Edelweisstraat 126.
Op 20-08-1942, om 08:20 uur, wordt Nathan gearresteerd op aangeven van de SD omdat hij zich zonder Jodenster op straat vertoond. Hij wordt ingesloten en staat ter beschikking van het Bureau Joodsche Zaken. Op vrijdag 21-08-1942, om 09:00 uur wordt hij meegenomen voor verhoor naar het Bureau Joodsche Zaken. Om 09:35 uur, wordt Nathan weer teruggebracht naar het Hoofdbureau van Politie om in bewaring gesteld te worden, wederom t.b.v. het 11e Bureau, ook wel Bureau Joodsche Zaken. Om 16:30 uur wordt Nathan samen met 7 anderen overgebracht naar de SD.
Kort hierna wordt het hele gezin gedeporteerd. Via Westerbork gaat het naar Auschwitz waar Lieselotte en de beide kinderen op 01-10-1942 worden omgebracht. Nathan overlijdt op 31-01-1943.
De familie Israelowicz
Op 29-09-1933 wordt het gezin van Walter Israelowicz ingeschreven in het bevolkingsregister van de stad Rotterdam. Zij komen dan vanuit Essen. Walter staat ingeschreven als handelaar en/of winkelier in dassen. Hij is getrouwd met Erna Grüneberg en zij hebben 3 kinderen; Ursula (geb. 01-02-1920 te Berlijn), Kurt (geb. 27-04-1922 te Hüsten) en Eveline (geb. 30-10-1926 te Essen). Via Schiedam belandt het gezin uiteindelijk op 30-01-1941 in Hilversum om vervolgens op 23-07-1942 te verhuizen naar de Blauwe-Distelweg in Asterdorp. Op 11-05-1942 wordt in hun woning op de Havenstraat te Hilversum een inventarislijst opgemaakt van hun inboedel door 2 medewerkers van de HES, de heren Schut en Benkemper. Volgens een vermelding in het Politie-archief van Amsterdam is hun woning in Asterdorp op 11-08-1942 verzegeld door een agent van politie. Het gehele gezin wordt op 30-09-1942 in Auschwitz vermoord.
De familie Sigmund
Ernst Sigmund en Kätchen Kaufmann trouwden op 20-08-1925 te Augsburg. Beiden waren geboren in Scheinfeld, een klein dorp iets ten zuid-oosten van Würzburg. Zij kregen 2 kinderen; Lieselotte (geb. 09-07-1929 te Frankfurt am Main) en Kurt Albert (geb. 15-07-1933 te Frankfurt am Main). Op 16-01-1934 komt het gezin vanuit Stuttgart in Amsterdam aan. Zij verblijven daar enige weken in het Poolsche Koffiehuis, later Hotel Polen, aan de Kalverstraat 15. Via Heemstede (31-01-1934) en Bloemendaal komt het gezin uiteindelijk op 15-10-1940 op de Hooftlaan 15 in Bussum te wonen.
Op 07-03-1942 doet Ernst aangifte van diefstal bij de politie te Amsterdam omdat er op 5/6 maart 1942, uit zijn pakhuis op de Herengracht nr. 45, enige zaken zijn gestolen; “een adresseermachine, 4 kostuums en lijfgoederen van aangever, vrouw en twee kinderen”. Hij wordt in het rapport aangeduid als grossier wonend op de Hooftlaan te Bussum. Blijkbaar heeft het gezin Sigmund dan al privé-spullen in veiligheid proberen te brengen of misschien was er ook een plan om op de Herengracht onder te duiken.
Op 07-05-1942 wordt inventaris opgemaakt van de inboedel van hun woning door 2 heren van de HausratErfassung. Volgens de archieven zou het gezin op 28-08-1942 'verhuisd' zijn van Bussum naar Asterdorp maar dit is in tegenspraak met een ander document dat aangeeft dat op 13-07-1942 het huis in Bussum is leeggehaald “Laut der Inventarliste”. Op dit formulier wordt ook aangegeven dat er van de inventarislijst (No. 50) enkele zaken missen; kleding, toiletartikelen en 2 koffers. Onderaan dit formulier wordt berekend dat van de oorspronkelijke waarde van de inboedel (Fl. 470,=) de helft als waarde overblijft (Fl. 235,=) waar vervolgens weer de waarde van de missende zaken vanaf getrokken wordt (Fl. 11,75). Blijft over; Fl. 223,25. De datum van 28-08-1942 kan ook niet kloppen met de overlijdensdatum van mevrouw Sigmund en hun 2 kinderen die is vastgesteld op 12-08-1942. Volgens het Bundesarchiv en het Auschwitz-archief is Ernst overleden op 04-09-1942 en niet op 30-09-1942 zoals op Joods Monument en volgens het Stadsarchief Amsterdam.
Een belangrijke vermelding in verband met de tijdlijn met betrekking tot de familie Sigmund is die uit het Politie-archief van het Stadsarchief Amsterdam van dinsdag 11-08-1942. Op die dag meldt om 15:45 uur een agent dat hij verschillende woningen van “door Joden verlaten woningen” heeft verzegeld. Het betreft 5 woningen aan de Blauwe Distelweg en 3 aan de Edelweisstraat, waaronder ook de woning van het gezin Sigmund. Kort voor die datum is het gezin dus gedeporteerd naar Westerbork en als we uitgaan van de overlijdensdatum van mevrouw Sigmund en de kinderen zouden ze deel hebben kunnen uitmaken van het transport wat op 10-08-1942 Westerbork verliet met als bestemming Auschwitz.
An English version of this story can be read at: http://erijswijk.blogspot.com
Bronnen:
- Stadsarchief Amsterdam; Archiefkaarten, Gezinskaarten, Politierapporten, Woningkaarten, Beeldbank; stadsarchief.amsterdam.nl
- Archief Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (toegang 093a) op www.archieven.nl
- Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland; www.joodsmonument.nl
- Gedenkbuch; Opfer der Verfolgung der Juden unter der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft in Deutschland 1933-1945; www.bundesarchiv.de/gedenkbuch
- Auschwitz archief; en.auschwitz.org
- Wikipedia over Asterdorp; nl.wikipedia.org/wiki/Woonschool
- Asterdorp website; www.asterdorp.nl
- Antosja website, genealogische website o.a. over de familie Pistoor waarvan één gezin in Asterdorp heeft gewoond; www.antosja.com/Html/Informatie%20Pistoor.htm#ingangasterdorp
- Krantenarchief van de Koninklijke Bibliotheek; kranten.kb.nl
- Akevoth website, over Joodse genealogie; www.akevoth.org
- Digitale Stamboom portaal, toegang op de archieven van o.a. De Gemeente Rotterdam en Den Haag; www.digitalestamboom.nl
